Liên hoan hát văn và hát chầu văn vừa tổ chức tại Đền Lảnh Giang cũng là dịp để tôn vinh Tín ngưỡng thờ Mẫu vừa được UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại. Tuy nhiên, việc sân khấu hoá nhiều quá di sản có làm mất đi tính thiêng của nó?

- Sân khấu hoá cũng là một hình thức truyền tải tín ngưỡng Thờ Mẫu tới những người dân. Bởi, có những người không có điều kiện để đi đến đền, phủ nghe diễn xướng thì thông qua những chương trình như thế , công chúng có thể hiểu sâu hơn về tín ngưỡng này. Bởi thế cho nên, mỗi một tháng Câu lạc bộ hát văn của chúng tôi đều đi xuống trung tâm văn hoá của các huyện để diễn xướng, hát văn cho mọi người hiểu hơn. Có những nơi chúng tôi đến vẫn cấm, nhưng sau khi trình diễn thì họ hiểu, họ lại thích. Chúng tôi muốn giới thiệu tới người dân hát văn và hát chầu văn như một hình thức nhã nhạc trong thờ Mẫu.

Cô Hậu trong Liên hoan hát văn và hát chầu văn vừa tổ chức tại đền Lảnh Giang

Có nhiều ý kiến cho rằng, lời trong hát văn có thể thay đổi cho phù hợp với thời đại, quan điểm của cô?

- Đối với đền Lảnh Giang và đối với Câu lạc bộ hát văn từ lúc chúng tôi thành lập cho tới bây giờ chúng tôi đều giáo hoá cho các nghệ nhân hát đúng theo lối cổ. Không được sáng tác văn mới. Ngay cả việc dạy trống, phách, cung bậc cho các cháu muốn theo, chúng tôi cũng dạy theo lối cổ hết.

Đối với đền Lảnh Giang, đưa trống dàn vào để hát văn là tôi từ chối không cho hầu. Vì xưa ông cha của chúng ta chỉ có mỗi cái trống con, phách để hát thôi. Giờ hiện đại rồi có thêm cái trống cái nữa là đủ. Chứ biến tấu mà đưa cả trống dàn vào gõ inh ỏi trong các giá hầu là tôi từ chối luôn.

Trước kia có đoàn đến đền của tôi để hầu nhưng mang cả dàn trống nhiều tầng từ nhỏ tới to. Tôi từ chối không cho hầu. Ở chỗ nào tôi không rõ chứ đền Lảnh Giang đã được công nhận là di sản, tôi có trách nhiệm gìn giữ di sản này. Trong Sài Gòn họ hầu theo lỗi Đờn ca tài tử với Nhã nhạc cung đình Huế. Thế nên nhiều đoàn ra miền Bắc cũng mang theo phong cách của họ ra, dân Bắc mình xem thì về biến tấu trong các giá hầu của mình nên cũng có chút lai lai.

Thực sự nghe được câu văn tròn vành rõ chữ, vỗ được cái gối, nhận được tiền lộc từ các ông đồng, bà đồng không phải là đơn giản. Thế nhưng thực tế hiện nay, các ông đồng bà đồng cứ trống to phách to là thích chứ nói thật hát theo đúng kiểu các cụ khó chứ đâu dễ. Đấy cũng là một hạn chế khi những người mở phủ cho con nhang đệ tử không hướng dẫn đúng.

Ngày trước các cụ hầu thì có tam toà thánh mẫu, ngũ vị tôn ông, tứ phủ chầu bà, tứ phủ ông hoàng, tứ phủ thánh cô, tứ phủ thánh cậu là xong. Bây giờ thì nhiều giá vô cùng.

Để hạn chế loạn các giá hầu, theo cô chúng ta phải làm gì?

- Bộ Văn hoá phải có quy chế, các ông đồng bà đồng đến đền phủ phải tuân thủ theo quy định cụ thể. Phải như thế mới được chứ nếu không để cho tự do thoải mái là phá cách hết ra, tín ngưỡng sẽ không tồn tại. Tôi ước ao Bộ Văn hoá họp các ông đồng bà đồng những người tiền cổ lại để cùng bàn phương hướng chứ bây giờ không có một kim chỉ nam nào cả. Nhà nước phải có quy chế phổ biến hết tới đền phủ.

Cấm bà đồng không được đánh trống dàn, các bà đồng nhiều khi không đồng ý. Tôi nói các bà đồng rằng bây giờ là di sản rồi thì chung tay bảo vệ di sản để mãi mãi trường tồn cùng dân tộc, đất nước sau này còn truyền lại cho các con các cháu. Chứ cứ làm lung tung ra thì phá cách hết. Bây giờ có người được công nhận là nghệ nhân rồi mà còn mang cả đàn ghi ta vào để hầu thánh, xong lúc tôi nói lại bảo đây là để thử nghiệm. Nếu là thử nghiệm thì mình thử tại gia chứ ai lại mang ra đền to phủ lớn làm mất hết giá trị di sản.

Cô có ủng hộ việc tung tiền trên chiếu hầu đồng?

- Vung tiền là lúc đó các cô đi chợ. Các đền phủ cũng có quy định hạn chế vung tiền rồi. Nhưng nói thật theo tâm linh một số giá không tung tiền thì không buôn được bán được. Có tung được, có tán được lộc thì mới có lộc, coi như các cô đi chợ xong về là buôn may bán đắt. Nhiều khi trong tâm linh mình không thể hiểu được, không thể giải thích được.

Trước tôi đi Đông Cuông, ai đến đó hầu mà tung tiền là nhà đền tắt điện, hát vo, cô hầu tung tiền thì mất điện mất quạt, không tung thì có điện có quạt.

Cách đây hơn 30 năm chúng tôi đi hầu đơn giản lắm, có mấy quả dưa chuột cắt ra, thuốc là cuốn, kẹo bột, củ đậu bổ, phát lộc 1 đồng 2 đồng. Mà làm gì có dân tới xem, lúc đó cho rằng mê tín dị đoan, chỉ ai căn quả mới đi, xong tự phát lộc cho nhau, vài người. Người này phát lộc cho người kia thế thôi. Mà làm gì có tiền mà tung.

Trước làm gì có gọi kẹo ngon mà mua, có tiền cũng không có mà mua, gói mứt tết mới phân phối, cả năm đến ngày trung thu mới được 1 góc cái bánh nướng bánh dẻo nhưng bây giờ thì quanh năm ngày tháng có. Thời đại tiến lên, thánh cũng sướng.

Nói chung chỉ có vài giá là tung tiền lẻ theo kiểu các cô đi chợ phát lộc, chứ làm gì có tiền to mà tung.

Cảm ơn cô về chia sẻ!

Tình Lê

Chúng tôi không gặp khó khăn khi tìm nhà cụ Nguyễn Thị Cơ bởi người dân quanh vùng phần lớn đều biết cụ.

Đi đến đầu thôn Phạm Khê (xã Cao Thắng, huyện Thanh Miện, tỉnh Hải Dương), thấy phóng viên tay cầm máy ảnh, chưa cần cất tiếng hỏi, một người dân đã lên tiếng: “Đến nhà cụ Cơ hả?”.

Khi chúng tôi đến nhà thăm, cụ Cơ đang ngồi nghỉ ngơi trên võng.

“Cụ nhà tôi vừa ăn sáng được một lúc. Bình thường cụ nằm giường, đôi lúc xuống nằm võng để đỡ đau lưng. Vài năm trước, sức khoẻ khá hơn, cụ vẫn thường ra sân hóng mát, nói chuyện với hàng xóm nhưng từ khi mắt lòa, cụ chỉ quanh quẩn trong nhà”, bà Nguyễn Thị Hạt (74 tuổi), con gái út của cụ cho biết.

Theo các giấy tờ chính thức, cụ Nguyễn Thị Cơ sinh năm 1901 tại xã Đoàn Đào, huyện Phù Tiên, tỉnh Hải Hưng (nay là xã Đoàn Đào, huyện Phù Cừ, tỉnh Hưng Yên). 

Theo thống kê của Sở Lao động, Thương binh và Xã hội, đến năm 2023, cụ Cơ là người cao tuổi nhất tỉnh Hải Dương (theo năm sinh ghi trên căn cước công dân). 

Cụ bà cao tuổi gần như không ốm vặt

Ở độ tuổi cao, hàng ngày cụ Cơ không có quá nhiều hoạt động. Ngoài những lúc ăn uống, phần lớn thời gian cụ Cơ nằm trên giường hoặc trên võng, mắt lim dim như ngủ. 

Khi PV xuất hiện và thưa chuyện hỏi thăm, cụ vẫn dõi mắt theo sự chuyển động của mọi người. 

Bà Nguyễn Thị Hạt cho biết hiện nay mẹ bà dù đã yếu hơn trước nhưng sức khỏe vẫn tốt, hầu như không ốm vặt. Đặc biệt, cụ vẫn tỉnh táo, minh mẫn và không bị lẫn như nhiều người cao tuổi khác. Cụ vẫn có thể nói chuyện nhưng vì mỗi lần nói sẽ mệt nên chỉ khi nào cần, cụ mới đáp bằng những từ ngắn gọn “ừ”, “được”, “đi đâu?”.

“Trước giờ cụ chưa đi viện lần nào và hầu như không ốm đau lặt vặt gì, chứ ở tuổi này, chỉ cần ốm nhẹ thôi là cũng nên chuyện”, bà Hạt cho biết. 

Do lưng đã còng nên cụ không còn tự mình đi đứng, nhưng cụ vẫn nhận biết về việc vệ sinh, khi cần cụ sẽ gọi và bà Hạt sẽ dìu mẹ mình đi. 

Bà Hạt kể, cụ Cơ rất dễ tính trong việc ăn uống. Nhà có gì ăn nấy, chứ không câu nệ đồ này thức kia. “Mẹ tôi giờ vẫn ăn cơm, mỗi bữa một lưng cơm, chủ yếu ăn với muối vừng, thỉnh thoảng có miếng giò miếng chả. Đôi lúc đổi bữa tôi nấu cháo cho cụ ăn”, bà Hạt chia sẻ đồng thời cho biết cụ Cơ không thích ăn vặt. 

Trò chuyện với phóng viên, thấy kim đồng hồ chỉ 11h, bà Hạt chạy xuống bếp, múc ít cháo nóng vào bát rồi đưa lên cho mẹ ăn. Được con gái đỡ dậy, cụ Cơ tự xúc cháo ăn. Chừng 15 phút, cụ ăn xong bữa, bà Hạt lấy nước cho cụ uống, lau miệng rồi cụ nằm xuống. 

Phúc đức lớn nhất của gia đình

Cụ Nguyễn Thị Cơ lấy cụ Nguyễn Hữu Giản và là vợ hai của cụ Giản, sinh hạ được 2 người con gái. Con gái lớn tên là Nguyễn Thị Tràng, năm nay 76 tuổi, chị của bà Hạt. Bà Tràng lớn lên lấy chồng ở xã Lê Hồng (cũng trong huyện Thanh Miện) còn bà Hạt vì nặng lòng với bố mẹ già nên tình duyên lận đận. Bà chỉ có một người con gái lấy chồng ở gần nhà. 

Kể từ khi con gái bà Hạt đi lấy chồng, ngôi nhà chỉ còn bà Hạt với cụ Cơ. Trước đây, kinh tế gia đình phụ thuộc hoàn toàn vào trồng lúa. Từ ngày cụ Cơ mắt mờ, chân chậm, không tự đi lại, bà Hạt đành bỏ ruộng hoang ở nhà chăm sóc mẹ. Kể từ đó, mỗi tháng, hai mẹ con sống nhờ 1,3 triệu đồng tiền trợ cấp người cao tuổi của cụ Cơ. 

Trong căn nhà được xây từ năm 1982, hầu như không có đồ vật gì giá trị. Đến chiếc tủ gỗ gãy chân cũng được kê bằng những viên gạch xếp chồng lên nhau. Chiếc tivi cũ được người ta cho nhưng hầu như không được bật để “tiết kiệm điện".

Bà Hạt kể, trước đây tường nhà đầy rêu mốc, vữa bong tróc từng mảng nhưng hai mẹ con cũng đành để mặc. Mỗi lần mưa, nước trên mái tong tỏng rớt xuống, hai mẹ con gom xô chậu bày la liệt dưới nền gạch. Năm 2018, nhờ sự hỗ trợ của chính quyền địa phương và người thân, ngôi nhà được lợp lại tôn và ốp nhựa quanh tường, nhờ vậy mẹ con bà Hạt cũng đỡ vất vả. 

Ở nhà chăm sóc mẹ, bà Hạt tranh thủ nuôi thêm vài con gà và trồng rau trên mảnh vườn nhỏ để cải thiện cuộc sống. “Người già ăn uống chẳng là bao, hơn nữa nhờ ơn trời, mẹ tôi ít ốm đau nên dù khó khăn mẹ con vẫn gọi là tạm đủ sống", người phụ nữ 74 tuổi nói.

Dẫu điều kiện kinh tế khó khăn nhưng suốt buổi trò chuyện bà Hạt vẫn thể hiện sự lạc quan và niềm hạnh phúc khi nhắc về mẹ mình. “Mẹ tôi được trường thọ như vậy là phúc đức lớn nhất của gia đình chúng tôi mà không phải ai cũng có. Chúng tôi thấy vui và mong cụ sống khỏe với con cháu”, bà Hạt hồ hởi nói.

Ông Nguyễn Viết Anh - Phó chủ tịch UBND xã Cao Thắng cho biết, cụ Cơ đã cao tuổi nên những người cùng thời không còn ai để chứng thực các thông tin.

Bên cạnh đó, cụ Cơ vốn không phải người gốc ở đây nên địa phương chỉ có căn cứ duy nhất là giấy tờ cụ còn lưu giữ, cụ thể là giấy CMND của cụ làm từ năm 1979 để làm CCCD mới cho cụ. Cũng từ thông tin đó, địa phương làm căn cứ để tổ chức chúc thọ cho cụ hàng năm. 

Về hoàn cảnh mẹ con cụ Cơ, ông Anh cho hay đây là 1 trong 7 hộ nghèo đặc biệt của thôn. Ngoài việc làm thủ tục để gia đình cụ Cơ được hưởng mức trợ cấp dành cho người cao tuổi, bảo hiểm y tế toàn phần, vì điều kiện địa phương còn nhiều khó khăn, lãnh đạo xã cũng chỉ có thể tổ chức thăm hỏi vào những dịp lễ, Tết theo quy định.

(còn nữa)

Cụ bà 110 tuổi ở Nghệ An minh mẫn đọc thơ tặng hơn 100 con cháu