Phát triển thương mại điện tử là cốt yếu nền kinh tế của nhiều quốc gia nào trong bối cảnh thương mại hóa. Trong bức tranh tổng thể về kinh tế Việt Nam, thương mại điện tử tiếp tục khẳng định vị trí là một trong những lĩnh vực tiên phong của nền kinh tế số.

Số liệu của Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số (Bộ Công Thương) cho biết, năm 2023, quy mô thị trường thương mại điện tử bán lẻ Việt Nam đạt 20,5 tỷ USD, tăng khoảng 4 tỷ USD (tương đương 25%) so với năm 2022. Tốc độ tăng trưởng thương mại điện tử của Việt Nam được xếp vào nhóm 10 quốc gia có tốc độ tăng trưởng thương mại điện tử hàng đầu thế giới (tính đến tháng 12/2023 theo Statista).

Bán lẻ trực tuyến tăng kéo theo lượng rác thải từ bao bì, đặc biệt là vật liệu nhựa và các dụng cụ nhựa dùng một lần. Theo báo cáo tóm tắt chất thải nhựa bao bì từ thương mại điện tử tại Việt Nam năm 2023 của Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn thiên nhiên tại Việt Nam (WWF), nước ta đang đối mặt với nhiều nguy cơ từ chất thải nhựa.

Lượng chất thải nhựa năm 2014 khoảng 1,8 triệu tấn, năm 2016 khoảng 2,0 triệu tấn. Khối lượng chất thải nhựa vẫn tiếp tục xu hướng tăng nhanh, từ mức 2,7 triệu tấn năm 2018 lên 2,93 triệu tấn năm 2021. Thành phần của chất thải nhựa có vai trò quan trọng đối với hiệu quả tái chế. Túi nilon là thành phần chính, chiếm từ 45 - 63%, tiếp đến là các loại nhựa dùng một lần dao động từ 12 - 26% trong chất thải nhựa ở các địa phương.

Phần lớn thương mại điện tử Việt Nam tập trung ở các địa phương ven biển hoặc sông lớn chảy ra biển như TP.HCM, Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, Huế, Cần Thơ, Nha Trang. Do hầu hết rác thải nhựa từ thương mại điện tử chưa được thu gom, tái chế hoặc xử lý thân thiện với môi trường nên tỷ lệ đáng kể rác thải nhựa từ thương mại điện tử sẽ đổ ra biển.

Theo các chuyên gia môi trường, việc giảm thiểu diễn ra trước khi một đồ vật trở thành chất thải, nghĩa là trước khi một đồ vật bị vứt bỏ…Điều này được gọi là ngăn ngừa hoặc giảm thiểu chất thải tại nguồn.

“Trong phát triển bền vững có một yếu tố quan trọng đó là môi trường. VECOM nhận định, các doanh nghiệp/nhà cung cấp sản phẩm cần phải đặt yếu tố giảm nhựa đi kèm với lợi ích kinh tế để đảm bảo tính bền vững” - ông Trần Văn Trọng, Tổng Thư ký Hiệp hội thương mại điện tử Việt Nam (VECOM), nêu ý kiến.

Phát triển xanh để mạnh mẽ hơn

Ngăn ngừa chất thải nhựa có thể được thực hiện qua các biện pháp sau:

- Trong quá trình sản xuất:Thiết kế sinh thái giúp ngăn ngừa việc tạo ra chất thải từ các giai đoạn thiết kế và sản xuất đồ vật (giảm bề mặt bao bì, quy trình sản xuất ít gây ô nhiễm hơn, kéo dài thời gian sử dụng…). Điều này phù hợp với các doanh nghiệp thuộc danh mục hàng hóa thực hiện quy định Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR).

-Trong quá trình tiêu dùng: Tận dụng, tái sử dụng và sửa chữa sản phẩm để có thể kéo dài thời gian sử dụng và giảm lượng chất thải được tạo ra.

“Về lý thuyết là vậy, tuy nhiên nhựa vẫn là vật liệu rẻ, bền, dai, nhẹ, không thấm nước, phù hợp cho thiết kế bao bì hoặc bọc lót sản phẩm cần vận chuyển. Vì vậy, việc thay đổi vật liệu hoặc thiết kế cần sự quyết liệt của doanh nghiệp đó” - ông Trần Văn Trọng cho biết.

Ông Trọng cho biết hiện nay các doanh nghiệp lớn như Lazada, Grab, Shoppe… thực hiện nhiều giải pháp “xanh” trong kinh doanh vận chuyển.

Báo  cáo  tác  động  đến  Môi  trường,  Xã  hội  và  Quản  trị  (ESG)  năm  2023 của Lazada có  tiêu  đề  “Làm  phong  phú  cuộc  sống,  phát  triển  mạnh  mẽ  hơn”.  Với vị trí là nền  tảng  thương  mại  kỹ  thuật  số  hàng  đầu  Đông  Nam  Á,  báo các ESG của Lazada khẳng định: Các  tác  động  môi  trường  vốn  có  mối  liên  hệ  với  nhau  với  sự  thịnh  vượng  của  hành  tinh  và  nhân  loại  của  chúng  ta.

“Chúng  tôi  nhận  thấy  tác  động  mà  hoạt  động  kinh  doanh  của  chúng  tôi  gây  ra  đối  với  môi  trường,  đặc  biệt  là  từ  việc  gia  tăng  lượng  khí  thải  liên  quan  đến  vận  tải  và  chất  thải  tạo  ra  từ  vật  liệu  đóng  gói” - trích báo cáo.

Nhận  thức  được  những  lo  ngại  này,  Lazada  cố  gắng  giảm  thiểu  tác  động  đến  môi  trường  trong  các  hoạt  động  của  mình  bằng  cách  nâng  cao hiệu  quả  giao  hàng  và  giảm  việc  sử  dụng  vật  liệu  đóng  gói  nếu  có  thể.  “Chúng  tôi  cũng  mở  rộng  hợp  tác  với  các  đối  tác  có  cùng  quan  điểm  và  tận  dụng  phạm  vi  tiếp  cận  của  nền  tảng  để  ủng  hộ  các  hoạt  động  có  trách  nhiệm  giữa  các  bên  liên  quan  của  chúng  tôi”.  Bằng  cách  này, hơn 250kg nhựa tái chế được tái sử dụng kể  từ  khi  ra  mắt  dòng  sản  phẩm  tẩy  rửa  gia  dụng  sinh  thái  của  RedMart.

Một số sàn thương mại điện tử lớn đã tham gia vào quá trình “tuyên truyền” cho công dân “mua hàng có trách nhiệm với môi trường”. Cụ thể: Đơn vị đóng gói sử  dụng  vật  liệu  cách  nhiệt  có  thể  tái  sử  dụng  trong  các  thùng  giao  hàng  và  khuyến  khích  thu  gom  hộp  carton  để  tái  sử  dụng  hoặc  tái  chế,  giảm  việc  sử  dụng  bao  bì  sử  dụng  một  lần  và  lượng  rác  thải  đưa  vào  bãi  chôn  lấp.

Trước cơn sốt gia tăng nhựa từ thương mại điện tử ở Việt Nam, theo WWF, các nền tảng thương mại điện tử, các doanh nghiệp trung gian và thương nhân kinh doanh online sẽ phải tăng chi phí khi triển khai các hoạt động thân thiện với môi trường, sử dụng các bao bì, vật liệu thay thế bao bì, vật liệu nhựa. Đặc biệt, doanh nghiệp cần đánh giá các rủi ro khách hàng quay lưng khi họ thờ ơ với trách nhiệm bảo vệ môi trường.

Như bao buổi sáng của hàng nghìn ngày qua, anh Đỗ Thanh xách túi đi chợ. “Ngay cả đi siêu thị, nhà chúng tôi vẫn mang túi và hộp đựng sẵn đi” - anh chỉ vào chiếc túi 2 quai vải bạt, loại mỏng nhẹ, chống thấm nước.

Từ một thanh niên thích sống nhanh, gọn, tiện, kể từ khi lập gia đình, suy nghĩ của anh Thanh thay đổi. “Vợ tôi theo đuổi lối sống giảm rác, quan điểm của cô ấy là mỗi người bớt đi một cọng rác. Lâu dần, bố con tôi làm theo và nhận ra nhà mình giảm rác thật”.

Anh Thanh liệt kê, trước đây mỗi buổi đi chợ về nấu nướng và cất đồ vào tủ lạnh sẽ bỏ đi khoảng 5-6 túi nilong. Bây giờ đã không còn cảnh đó nữa, anh nhận thấy giảm rác bắt đầu từ tiêu dùng xanh.

Trên các group Sống xanh với hàng ngàn thành viên, họ mách nhau cách giảm rác và lựa chọn những cửa hàng, sản phẩm có cùng chung chí hướng. Chị Phan Thị Dương ở Thanh Hóa cho biết, muốn có sản phẩm an toàn thì phía cung ứng sản phẩm cũng phải đảm bảo quy trình của họ không chỉ sạch sẽ mà còn là ít xả rác.

Chị Dương lấy ví dụ, khi đi mua thực phẩm trong siêu thị, chị chọn những sản phẩm được đóng gói bằng vật liệu tái chế hoặc có thể tái chế. “Tôi luôn bị ấn tượng bởi dòng chữ nhỏ của nhà sản xuất in trên bao bì là khay đựng từ bã mía hoặc xin hãy tái chế hộp”.

Xu hướng mua sắm của người tiêu dùng quyết định lớn đến sự tồn tại của doanh nghiệp. Mỗi ngày sản phẩm được tung ra thị trường, cạnh tranh từ giá cả, mẫu mã, dịch vụ hậu mãi. Khi mà nghèo đói không phải là lý do để người tiêu dùng dè dặt chi tiêu nữa, họ quan tâm đến vòng đời sản phẩm, quy trình đóng gói và đóng góp của doanh nghiệp vào môi trường.

“Khi mua sản phẩm của doanh nghiệp có đóng góp tích cực cho môi trường, bản thân mình vừa an tâm vừa muốn ủng hộ để có nhiều hơn doanh nghiệp có hành động cụ thể như giảm rác, giảm tiêu thụ năng lượng” - chị Dương nói.

Trong báo cáo mới đây của WWF chỉ ra: Người tiêu dùng trực tuyến là người tiêu dùng “thông minh” và thế hệ trẻ chiếm tỷ lệ cao. Nếu họ ý thức được những tác động tiêu cực từ rác thải nhựa tới môi trường họ sẽ tích cực ủng hộ các giải pháp hạn chế rác thải nhựa.

Doanh nghiệp “được” và “mất”

Về việc tiêu thụ sản phẩm nhựa dùng một lần, ông Trịnh Quốc Vũ, Phó Vụ trưởng Vụ Tiết kiệm năng lượng và Phát triển bền vững, Bộ Công thương, cho rằng, tiêu dùng xanh là cách vừa tiết kiệm, vừa bền vững.

“Trong chuỗi sản xuất và tiêu dùng này thì chúng tôi đánh giá vai trò bán lẻ đóng một mắt xích rất quan trọng, nó vừa đưa ra định hướng và các tín hiệu định hướng cho các khâu sử dụng, khai thác tài nguyên cũng như sản xuất, để chúng ta hướng đến một nền kinh tế mà phát thải thấp, nền kinh tế xanh hơn và giảm thiểu sử dụng năng lượng”.

Theo ông Vũ, doanh nghiệp không phải “chờ” người tiêu dùng nhận thức và thay đổi, chính nhà sản xuất và đơn vị bán lẻ đã gửi “tín hiệu môi trường” đến người tiêu dùng thông qua sản phẩm của họ.

Khảo sát của WWF về rác thải nhựa trong mua sắm trực tuyến chỉ ra: Hộp carton và túi nylon là loại bao bì phổ biến được các thương nhân sử dụng đóng gói đơn hàng khi kinh doanh trên các nền tảng online. Đặc biệt là ngành “quần áo, thời trang, phụ kiện” có đến 90% thương nhân sử dụng loại bao bì này để đóng hàng.

Đa số thương nhân (chiếm 65%) sử dụng mút xốp hoặc xốp nylon bong bóng khí để chèn sản phẩm, 80% thương nhân thường xuyên sử dụng băng keo nhựa.

Một số thương nhân mạnh dạn thay đổi quy trình đóng gói và giao hàng, đó là sử dụng vật liệu thân thiệt môi trường hoặc tối ưu hóa hộp đựng. Những “gian hàng này” nhận được sự hưởng ứng nhiệt tình của người mua.

“Tôi đã dùng rơm bỏ vào hộp để chống sốc cho sản phẩm và dùng giấy báo bọc bên trong sản phẩm thay vì túi nilon. Nhiều người mua hàng đã ủng hộ chúng tôi vì thông điệp này” - Chị Dương Lan Anh, chủ shop online mặt hàng quà tặng và làm đẹp, chia sẻ.

Ông Đàm Mạnh Tuấn, Giám đốc Khối vận hành khu vực phía Bắc Công ty TNHH AEON Việt Nam, cho biết, kết quả đáng mừng trong giao dịch thanh toán tại siêu thị AEON trước những năm 2019 chỉ có khoảng 0,1% giao dịch thanh toán tại AEON không dùng túi nilon.

“Tuy nhiên, sau khi triển khai kinh tế tuần hoàn cuối năm 2022 thì đến trên 7% giao dịch của chúng tôi đã không dùng túi nilon và chúng tôi thay thế bằng những sản phẩm thân thiện với môi trường như là túi bạt…” - đây  là một trong những cái kết quả tích cực của siêu thị.

Sức lan tỏa của chương trình đã vượt qua ngoài siêu thị. “Bà con cũng rất hào hứng tham gia. Bởi vì chúng tôi có những giải pháp hỗ trợ, đặc biệt là khi mà khách hàng tự mang túi đến để mua thì sẽ được hỗ trợ 1000 đồng để khuyến khích bà con” - ông Tuấn thông tin.

WWF cũng đưa ra kiến nghị, cần phổ biến chính sách môi trường cho doanh nghiệp, đồng thời nâng cao “quyền lực” người mua. Đó chính là việc vận động, khuyến khích người tiêu dùng mua sản phẩm từ các thương nhân hay doanh nghiệp chuyển phát thân thiện với môi trường, hoặc mua các sản phẩm có nhãn xanh, nhãn sinh thái trên các nền tảng thương mại điện tử. Như vậy, nếu phía cung ứng sản phẩm quay lưng với xu hướng này, họ là bên thiệt nhiều nhất.