Viêm não Nhật Bản là một bệnh nhiễm trùng cấp tính gây tổn thương hệ thần kinh trung ương. Bệnh có thể diễn ra quanh năm nhưng cao điểm nhất từ tháng 5 - 7.

Mọi lứa tuổi đều có thể mắc viêm não Nhật Bản, song chủ yếu là trẻ em dưới 15 tuổi, đặc biệt nhóm nguy cơ cao nhất là trẻ từ 2-6 (chiếm 75% tổng số trẻ mắc).

Đường lây truyền

Chim và lợn là khởi đầu các ổ chứa virus viêm não Nhật Bản. Muỗi hút máu của lợn, sau đó đốt sang người sẽ truyền virus sang người. Đến nay, đây là con đường duy nhất lây nhiễm viêm não Nhật Bản. Hiện chưa ghi nhận lây truyền từ người sang người.

Muỗi Culex chính là thủ phạm lây truyền virus viêm não Nhật Bản cho người

Dù nhiễm virus song lợn không bị bệnh mà đóng vai trò là kho chứa, duy trì virus trong thiên nhiên.

Có nhiều loài muỗi có khả năng truyền bệnh, nhưng chủ yếu là 2 loài: Culex Tritaeniorhynchus và Culex vishnui. 2 loài này hoạt động mạnh vào lúc chập choạng tối và thường sống ở ruộng lúa nước.

Biểu hiện của bệnh

- Giai đoạn ủ bệnh: Thường kéo dài 5-14 ngày, trung bình là 1 tuần.

- Giai đoạn khởi phát: Bệnh khởi đầu với biểu hiện sốt và thường sốt rất cao 39-40 độ C. Bệnh thường xảy ra đột ngột, có trẻ đang khỏe mạnh bỗng dưng sốt cao, co giật, dẫn đến lờ đờ, hôn mê trong 1-3 ngày. Diễn biến bệnh nặng lên rất nhanh.

Trong thời kỳ này, bệnh còn có các biểu hiện kèm theo như rét run, đau đầu, mệt lả, buồn nôn.

Ngay trong 1 -2 ngày đầu của bệnh, bệnh nhi đã xuất hiện cứng gáy, tăng trương lực cơ, rối loạn sự vận động nhãn cầu, lú lẫn hoặc mất ý thức.

Ở một số trẻ nhỏ tuổi, ngoài sốt cao có thể thấy đi ngoài phân lỏng, đau bụng, nôn.

- Giai đoạn toàn phát:Virus xâm nhập vào tế bào não tuỷ gây huỷ hoại các tế bào thần kinh. Lúc này các triệu chứng không giảm mà tăng dần.

Các triệu chứng rối loạn thần kinh thực vật cũng tăng lên như vã nhiều mồ hôi, da lúc đỏ, lúc tái, rối loạn nhịp thở và tăng tiết trong lòng khí quản, mạch thường nhanh và yếu.

Giai đoạn này diễn ra ngắn, bệnh nhân nhanh chóng rơi vào tình trạng hôn mê sâu với rối loạn các chức năng sống. Những bệnh nhân vượt qua được thời kỳ này thì tiên lượng tốt hơn.

- Giai đoạn lui bệnh: Từ tuần thứ 2, bệnh nhân đỡ dần, nhiệt độ giảm từ sốt cao xuống sốt nhẹ.

Vào khoảng ngày thứ 10 trở đi, nhiệt độ bệnh nhân trở về bình thường nếu không có bội nhiễm vi khuẩn khác. Bệnh nhân từ hôn mê dần dần tỉnh, không còn những cơn co cứng, bệnh nhân hết nôn và đau đầu.

Bệnh nhân có thể xuất hiện những biến chứng sớm như: Viêm phế quản, viêm phổi hoặc viêm phế quản - phổi do bội nhiễm hoặc viêm bể thận, bàng quang do thông tiểu hoặc đặt sonde dẫn lưu; loét và viêm tắc tĩnh mạch do nằm lâu và rối loạn dinh dưỡng.

Những di chứng sớm có thể gặp là bại hoặc liệt nửa người, mất ngôn ngữ, múa giật, múa vờn, rối loạn phối hợp vận động, giảm trí nhớ nghiêm trọng, rối loạn tâm thần, vận động.

Từ cuối tuần thứ 2 trở đi là thời kỳ của những biến chứng và di chứng muộn, hay gặp nhất là: loét nhiễm trùng, rối loạn giao cảm, rối loạn chuyển hoá hoặc động kinh, nghe kém/điếc, rối loạn tâm thần...

Tỉ lệ tử vong lớn

TS Nguyễn Văn Lâm, Trưởng khoa Truyền nhiễm, BV Nhi TƯ cho biết, ước tính, khoảng 25 - 35% bệnh nhân viêm não Nhật Bản tử vong và khoảng 50% bệnh nhân có di chứng thần kinh, tâm thần.

Viêm não Nhật Bản có tỉ lệ tử vong lớn nhưng nhiều bậc phụ huynh còn chủ quan. Ảnh: H.A

Tử vong nhiều nhất trong 7 ngày đầu khi hôn mê sâu, co giật và tổn thương hành não gây rối loạn hô hấp, tim mạch trầm trọng, tử vong giai đoạn sau chủ yếu do các biến chứng viêm phổi, suy kiệt...

Xử trí

Nguyên tắc buộc phải tuân thủ là tất cả các bệnh nhân viêm não Nhật Bản đều phải được điều trị tại bệnh viện. Phải đưa trẻ đến viện ngay lập tức nếu sốt cao quá 12 giờ liên tục hoặc có các dấu hiệu như nôn, cứng gáy, rối loạn ý thức...

Việc nhập viện muộn hay sớm sẽ đóng vai trò rất lớn trong việc hạn chế tỉ lệ tử vong và tỉ lệ di chứng khi mắc viêm não virus.

Phòng bệnh

Đến nay, cách phòng bệnh duy nhất là tiêm phòng vắc xin. Việt Nam đã đưa vắc xin ngừa viêm não Nhật Bản vào chương trình tiêm chủng mở rộng hoàn toàn miễn phí cho trẻ dưới 15 tuổi.

Để phòng bệnh, trẻ cần tiêm vắc xin đủ 3 liều. Mũi 1 lúc 1 tuổi, mũi 2 cách mũi 1 từ 7-14 ngày. Mũi 3 cách mũi 2 một năm.

Nếu chỉ tiêm 1 mũi thì không có hiệu lực bảo vệ. Tiêm đủ 2 mũi hiệu lực bảo vệ đạt trên 80%; tiêm đủ 3 mũi thì đạt 90-95% trong khoảng 3 năm. Do đó cứ 3-4 năm tiêm nhắc lại một lần cho đến khi trẻ qua 15 tuổi.

Bé 7 tuổi bị liệt tứ chi sau mắc viêm não Nhật Bản

Dù tích cực can thiệp bằng thở máy, dùng thuốc chống viêm, chống phù song bệnh nhi vẫn bị liệt cơ hô hấp, liệt tứ chi.

Bác sĩ Liên cho biết, các bác sĩ chẩn đoán người bệnh mắc chứng tiểu dưỡng chấp. Đây là bệnh do giun chỉ hoặc chấn thương vùng thận. Bác sĩ sẽ tiến hành nội soi bóc bạch mạch. Sau mổ, bệnh nhân được theo dõi sát sao. Nước tiểu trong trở lại, ăn uống tốt hơn, tăng cân. Sau 1 tuần đến 10 ngày, các bệnh nhân có thể ra viện.

Dưỡng chấp nằm trong hệ bạch huyết, thành phần chủ yếu là triglycerid, phốt pho lipid, cholesterol tự do. Khi người bệnh bị chấn thương hoặc có giun chỉ, dưỡng chấp có thể rò từ hệ thống bạch huyết thông sang hệ thống tiết niệu.

Theo bác sĩ Liên, bệnh thường không có biểu hiện gì hoặc sốt nhẹ nếu nhiễm khuẩn. Biểu hiện đầu tiên là nước tiểu trắng đục. Tiểu dưỡng chấp thường xuất hiện từng đợt, có thể tự ổn định. Người mắc có thể trạng gầy tùy theo mức độ bệnh nhưng vẫn sinh hoạt bình thường, không gặp tình trạng nhiễm khuẩn tiết niệu như không tiểu dắt, không tiểu buốt, không đau quặn thận.

Để phòng bệnh, mọi người cần phải ăn uống vệ sinh, đặc biệt là ngủ mắc màn vì giun chỉ lây qua muỗi đốt, tẩy giun định kỳ. Khi màu sắc nước tiểu thay đổi, người dân nên đến bệnh viện để được thăm khám kịp thời.

Các bác sĩ cũng gặp không ít trường hợp mẹ quá stress vì con quấy khóc đêm đã từng quăng con mạnh xuống giường nhiều lần, thậm chí có người mẹ sau sinh rạch tay tự tử, rạch bụng tự sát hoặc dọa tự tử.

Theo các chuyên gia, tất cả phụ nữ đều có nguy cơ mắc trầm cảm sau sinh, đặc biệt ở những người có nguy cơ cao như đã từng bị trầm cảm, gia đình có người trầm cảm hoặc gặp vấn đề tâm lý khác… Trầm cảm sau sinh có tỷ lệ tái phát cao từ 25-68%. Khoảng 20% các bà mẹ bị trầm cảm sau sinh cần phải can thiệp chuyên môn, nếu không có thể dẫn tới nhiều trường hợp đáng tiếc. 

Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề này, việc khám sàng lọc sức khỏe tâm thần cho phụ nữ mang thai được đề cập trong Kế hoạch chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người dân TP.HCM giai đoạn từ nay đến năm 2025 và những năm tiếp theo, do Phó chủ tịch UBND TP.HCM Dương Anh Đức vừa ký ban hành.

Chương trình này đặt ra một số mục tiêu như, đến năm 2025, 90% người dân TP.HCM nhận biết và dự phòng, phát hiện và can thiệp sớm các vấn đề rối loạn tâm thần; 60% quận huyện và TP Thủ Đức có cơ sở y tế thực hiện chẩn đoán, điều trị, quản lý cấp thuốc cho người bệnh trầm cảm; đến năm 2030, 100% bệnh viện đa khoa và trung tâm y tế quận huyện cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần...

Quá trình triển khai, thành phố sẽ thực hiện công tác dự phòng, tầm soát phát hiện sớm các vấn đề sức khỏe tâm thần trong cộng đồng. Bên cạnh việc nâng cao nhận thức cho người dân, thành phố sẽ tổ chức sàng lọc, phát hiện sớm vấn đề sức khỏe tâm thần ở cộng đồng, trong học đường, nhân viên y tế và với người mẹ ở giai đoạn mang thai - hậu sản.

Riêng với đối tượng phụ nữ mang thai và hậu sản, ngành y tế sẽ tổ chức khám sàng lọc sức khoẻ tâm thần, lồng ghép nội dung sức khỏe tâm thần vào chương trình giáo dục cho sản phụ, giúp sản phụ và người nhà phát hiện kịp thời các dấu hiệu nguy hiểm của rối loạn tâm thần.

Bên cạnh đó, hướng dẫn các bà mẹ có tinh thần lạc quan, tránh tình trạng trầm cảm lúc mang thai và sau khi sinh con, tương tác tốt với trẻ trong và sau thai kỳ.

Kế hoạch về chương trình chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người dân TP.HCM đã được các chuyên gia trong lĩnh vực này của thành phố xây dựng, Sở Y tế tổ chức lấy ý kiến đóng góp và điều chỉnh. Tháng 7, Giám đốc Sở Y tế TP.HCM đã có tờ trình đề nghị UBND TP ban hành kế hoạch này. 

Tổ chức Y tế Thế giới nhận định sức khỏe tâm thần là một trong những lĩnh vực sức khỏe cộng đồng bị bỏ quên nhiều nhất, đặc biệt cấp thiết trong giai đoạn sau khi đại dịch Covid-19 xuất hiện.

Năm 2022, Bệnh viện Tâm thần TP.HCM tiếp nhận tổng cộng 170.000 lượt khám bệnh, trung bình từ 800-1.000 lượt khám/ngày. Trong đó, các rối loạn lo âu và rối loạn khí sắc chiếm tỷ lệ cao nhất, tương đương 35,67% và 24,95%.

Còn trên thế giới, năm 2019, ước tính 970 triệu người có vấn đề về sức khỏe tâm thần, trong đó 82% tập trung ở các nước có mức thu nhập trung bình thấp.